Ðiển hình như tại Ấp 2, xã Tắc Vân, TP à Mau, có ngôi nhà của Hội đồng Lâm Canh, xây dựng khoảng năm 1880 (hơn 140 năm tuổi). Ngôi nhà trải qua 3 đời trong gia đình, là cụ ông Lâm Phương, Lâm Quang, Lâm Canh, nay do cháu, chắt của ông Lâm Canh trông coi. Hay như ở An Xuyên, Tân Thành, Lý Văn Lâm... vùng ven TP Cà Mau; xứ Tân Lộc (huyện Thới Bình); xứ Kênh Hội, kênh Chống Mỹ, xã Khánh Bình (huyện Trần Văn Thời); Tân Tiến, Thanh Tùng (huyện Ðầm Dơi)... còn nhiều ngôi nhà 3 gian 2 mái xây dựng vào thập niên 60-70 của thế kỷ trước. Sự tài hoa trong bàn tay, khối óc của con người đã thiết kế, xây nên những ngôi nhà, trở thành biểu tượng đẹp của văn hóa làng xã. Vì thế, nhà cổ, nhà xưa vẫn luôn có sức sống lâu bền trong đời sống xã hội.
Ngôi nhà của Hội đồng Lâm Canh với kiến trúc mang đậm dấu ấn người Hoa, mặt trước có 1 cửa chính và 8 cửa phụ, mái lợp ngói âm dương.
Gian nhà ông Nguyễn Văn Nhã (nằm trên tuyến Quốc lộ 1, thuộc xã Thạnh Phú, huyện Cái Nước) là một trong những ngôi nhà mang đậm kiến trúc Nam Bộ xưa ở Cà Mau, được ông Nhã phục dựng vài chục năm nay.
Ngôi nhà của ông Trần Út, ấp Chống Mỹ, xã Khánh Bình, huyện Trần Văn Thời, có kiến trúc 3 gian 2 mái và thêm 1 mái chái bên hông nhà. Ðây là kiến trúc thịnh hành vào những thập niên 80 của thế kỷ trước.
Ngôi nhà theo lối kiến trúc 3 gian 2 mái của ông Năm Nuôi, Ấp 1, xã Tân Lộc, huyện Thới Bình, mang dấu ấn thập niên 60-70 của thế kỷ 20.
Giá trị của thời gian những ngôi nhà xưa, nếu các nhà làm du lịch ở Cà Mau biết khai thác nó như một sản phẩm du lịch có chiều sâu văn hóa - lịch sử sẽ thu hút khách đến tham quan. (Trong ảnh: Ngôi nhà của bà Tư Hương, Ấp 1, xã Tân Lộc, huyện Thới Bình, được trùng tu, thay bộ cửa mới nhưng vẫn giữ nguyên kiến trúc xưa).
Từ khoảng thập niên 70 đến khoảng giữa thập niên 80 của thế kỷ trước là thời hoàng kim của những ngôi nhà tường có bề mặt “đá rửa, đá mài” phổ biến dành cho những gia đình giàu sang, khá giả ở các địa phương.
Cảnh sinh hoạt đờn ca tài tử Nam Bộ bên nếp nhà 3 gian được xây dựng thập niên 80 của ông Nguyễn Văn Bình, ở ấp Tân Thành, xã Tân Tiến, huyện Ðầm Dơi.
Những gian thờ cẩn ốc xà cừ trang trí trong ngôi nhà Nam Bộ, thể hiện sự no đủ của người Cà Mau xưa.
Trên bộ ván ngựa trong căn nhà xưa (xây dựng vào thập niên 70, thế kỷ XX), của gia đình anh Nguyễn Quốc Việt, ấp Tân Thành, xã Tân Tiến, huyện Đầm Dơi, mọi người quây quần cùng nhau thưởng thức món tôm lụi nướng rượu nếp, gợi nhớ lại một thời xa xưa.
Huỳnh Lâm thực hiện
